Posle oslobođenja Toplice i drugih južnih i jugoistočnih delova Srbije od Turaka 1878. godine, neki krajevi, zbog iseljavanja albanskog i turskog stanovništva, ostali su pusti, a među njima i Toplica.

Posle oslobođenja Toplice i drugih južnih i jugoistočnih delova Srbije od Turaka 1878. godine, neki krajevi, zbog iseljavanja albanskog i turskog stanovništva, ostali su pusti, a među njima i Toplica.

Radi naseljavanja ovih krajeva, Srbija je 1880. godine donela zakon o naseljavanju ovih krajeva, u kome je centralno mesto zauzelo naseljavanje Toplice. Zakonom su bili regulisani uslovi naseljavanja.

U Crnoj Gori je počelo praktično organizovanje crnogorskog siromašnog naroda za iseljavanje u Srbiju. Srpska vlada je donela odluku da se 1889 godine može doseliti oko 6.000 ljudi iz Crne Gore. Interesovanje je bilo mnogo veće, tako da se svima, koji su želeli da se isele u Srbiju, nije moglo izaći u susret. Neki prvaci crnogorskih plemena popisali su za iseljavanje znatno više stanovništva nego što je bilo predviđeno odlukom crnogorske vlade. Mnogi su od njih prodali svoju imovinu, a nisu dobili dozvolu za iseljenje, pa su se tako našli bez ikakve imovine. O iseljenicima se na teritoriji Srbije brinula srpska vlada i pružila je sve što je mogla da iseljavanje bude što uspešnije obavljeno (hranu, ogrev, konak, lekarsku pomoć).

Prvu grupu sačinjavali su iseljenici iz Grahova, Banjana i Rudina. U grupi je bilo oko 1.800 ljudi – 570 odraslih muškaraca, oko 500 žena i oko 800 dece. Njihov put je vodio preko Lever-Tare, Glibače, Potrlice, Nove Varoši do Javora, gde su ih dočekale srpske vlasti. Dalje je njihov put vodio preko Ivanjice, Požege, Čačka, Kraljeva, Trstenika, Kruševca, Jankove klisure do Prokuplja.

Drugu grupu sačinjavali su iseljenici iz okoline Nikšića. Ona je brojala oko 2.000 ljudi – 574 odrasli muškaraca, oko 500 žena i devojka i oko 900 dece. Ova grupa je putovala preko Ivangrada, Bijelog Polja i Sjenice. Putovanje je bilo veoma naporno, tako da su iseljenici imali oronuo i gotovo prosjački izgled.

U trećoj grupi bili su iseljenici iz Pive, Drobnjaka, Jezera i Šaranaca. Ova grupa brojala je oko 1.600 ljudi – 500 muškaraca, 500 žena i devojaka i 600 dece. Oni su putovali preko Tare, Pljevalja i Prijepolja.

Četvrta grupa brojala je oko 1.500 ljudi. Godine 1889 preko Pljevalja prešlo je u Srbiju oko 5.400 ljudi, a preko Ivangrada i Prijepolja oko 1.750.

Prve dve grupe naselile su se u slivu Kosanice, desne pritoke Toplice. Porodice su naseljavane po naseljima, prema ranije utvrđenom rasporedu. Tako se u Rastelici naselilo 18 porodica, u Dabinovcu i Vukojevcu 80, Trmki 25, Tačevcu i Ratevcu 52, Orlovcu i Prevetnici 46, Matarovi 47, Mačjoj Steni i Vasiljevcu 68, Jevremovcu 72, Mačjoj Steni i Trpezi 41 i Sekirači 31. Banjani su se naselili u Rastelicu, Dabinovac i Vukojevac. Trepčani u Trmku; iz Nikšićkih Rudina u Tačevac i Ratevac; Grahovljani u Orlovac i Prevetnicu; iz Oputnih Rudina u Matarovu; Kuči u Mačju Stenu i Topezu; Piperi u Trpezu i Trn i Bjelopavlići u Sekiraču.

Treća grupa iseljenika trebalo je, prema planu, da se naseli u Kosanicu, ali pošto su prve dve grupe naselile taj prostor, prebacili su se u Leskovac. Za njihovo naseljavanje bila je određena Jablanica.

Četvrta grupa je, zbog nepredviđenih problema oko smeštaja, privremeno podeljena na više grupa: prva je ostala u Čačku i Kraljevu i brojala je oko 40 porodica; druga je ostala u Kruševcu i brojala je 40 porodica; treća je smeštena u Prokuplju i imala je 130 porodica, a četvrta u Leskovcu sa 55 porodica.

Tako se organizovano i masovno naseljavanje Crnogoraca 1889 godine uspešno završilo. Kao što sam ranije naveo, Crnogorci su naseljeni u ona područja odakle su ratom 1878 godine proterani Turci i Albanci. To su upravo oni delovi srpske države koji su najčešće bili ugroženi upadima Turaka i Albanaca, te je to jedan od razloga što su najpre naseljena pasivna sela brdskog dela Toplice, pa tek zatim ravničarska. Naseljenici su još u Crnoj Gori naviknuti na rat sa Turcima, pa im ova nova graničarska dužnost nije bila nepoznata.

Tako se završilo naseljavanje oko 7.000 Crnogoraca u Srbiju 1889. godine na opšte zadovoljstvo crnogorske i srpske vlade i pored toga što je prilikom preseljavanja i naseljavanja bilo raznovrsnih problema u organizaciji seobe, smeštaja i ishrane.

Crnogorci su se naseljavali u Toplici i pre njenog oslobođenja od Turaka 1878 godine. Naseljavanja su bila neogranizovana i pojedinačna. Uzrok njihovog iseljavanja iz Crne Gore, pored ekonomskih, bila je i krvna osveta. Takvi doseljenici su često menjali prezime (npr. Nedeljkovići iz Pločnika) da ih ne bi pronašli rođaci onih iz čijeg su bratstva ubili plemenika, te je zbog toga dosta komplikovano pratiti poreklo takvih porodica.

Da bi se utvrdio kontinuitet naseljavanja Crnogoraca u Toplici, potrebno je navesti neke primere takvih doseljavanja i pored toga što je to obrađeno u odeljku o poreklu stanovništva. Doseljavanja su bila i pre oslobođenja Toplice od Turaka, grupna i pojedinačna, organizovana i stihijna, ali su bila neprekidna.

Godine 1870 u Petrovac su se doselili Petrovići;

1872 Nedeljkovići u Pločnik a Krivokapići u Prokuplje;

1875 Raškovići u Svinjište;

1878 Drobnjaci u Gornju Bejašicu; Komadine u Prekašnicu; Đinići u Prolom; Andrići, Gagovići i Pavlovići u Rastovnicu; Tomanovići i Pavlovići u Berilje; Komadine u Gojinovac; Savovići i Perovići u Selišta, kod Kuršumlije;

1879 Vidovići, Dakići i Todorovići u Đurevac;

1880 Dragićevići u Donju Trnavu; Petrovići u Donju Konjušu; Vukovići u Prokuplje; Boškovići u Pasjaču; Bijelići, Dedići, Žugići, Karadžići, Neškovići, Raičevići, Raonići i Tripkovići u Statovac; Radevići i Savelići u Samokovo; Filipovići u Selište, kod Kuršumlije;

1882 Đurovići i Radosavljevići u Mačju Stenu; Radonjići i Jovanovići u Trpezu;

1883 Nedeljkovići u Krčmare; Markovići u Degrmen; Čupići u Berilje;

1885 Gvozdenovići u Mrljak; Bojovići u Gornju Konjušu; Tomovići i Basovići u Trpezu;

1886 Vukašinovići u Mačju Stenu;

1887 Bulatovići u Rastovnicu; Đurovići u Samokovo;

1888 Pešići i Velimirovići u Bučince;

1889 Baćovići, Matovići, Popovići, Perovići, Tomaševići i Koprivice u Dabinovac; Bojovići u Dobri Do; Andrijaševići u Vukojevac;

1890 Malevići u Kupinovo; Bakići u Mačju Stenu; Roganovići u Rastovnicu;

1891 Petrovići, Markovići i Stošići u Merdare;

1892 Delibašići u Selišta, kod Kuršumlije;

1896 Dedići u Bukoloram; Vujadinovići u Vasiljevac;

1898 Dedići u Vasiljevac i Obrtice;

1900 Cerovići u Dobrotić;

1903 Vojinovići i Mrvaljevići u Rastovnicu; Čupići i Pejovići u Balčak;

1904 Bojići u Jovinu Livadu, Rastovnicu i Balčak; Bjelice u Jovinu Livadu i Novi Đurevac; Jovanovići u Lazarevac; Milačići u Belu Vodu i Široke Njive; Banovići u Dabinovac; Jablanovići u Pasjaču; Ognjanovići, Koprivice, Nikolići i Vojinovići u Rastovnicu; Radojevići u Ravni Šort; Vučetići u Balčak; Erakovići, Kilibarde i Kovačevići u Selište, kod Prokuplja;

1905 Vlahovići u Balčak;

1906 Petrovići, Čolići i Lalevići u Kupinovo; Milutinovići u Rastovnicu; Vujisići i Dobričani u Raču; Markovići i Kneževići u Balčak; Ljumovići u Glasovik; Radonjići u Donje Točane;

1907 Lakićevići, Pavićevići i Đorđevići u Trpezu; Lobovići u Suvi Do;

1909 Krunići u Jovinu Livadu; Stojanovići u Balčak;

1910 Albijanići i Ždralovići u Zebicu;

1911 Garašani, Dragutinovići i Perovići u Kuršumlijsku Banju; Popovići i Bulajići u Rastovnicu;

1912 Savovići u Rastovnicu;

1916 Kulići na Beli Kamen;

1918 Vujičići u Vidovaču;

1919 Radovići u Vlasovo; 1920 Blagojevići, Šarci, Joksimovići u Vidovaču; Đukići u Simonovac;

1922 Krivokapići u Pasjaču; Dževerdarovići u Rastovnicu;

1923 Gutovići u Vidovaču;

1927 Stojanovići i Jovanovići u Vidovaču;

1928 Ušćumlići u Vidovaču.

Mnoge crnogorske porodice nisu se privikle na novi način života u Toplici. Čežnja za starim krajem, teško prilagođavanje novoj sredini, naterali su mnoge porodice, koje su se 1889 godine doselile u Toplicu i Jablanicu, da se isele.

Tako se od 757 crnogorskih porodica koje su naselile Jablanicu odselilo u Crnu Goru ili druge delove Srbije 195, a od 585 iz Kosanice otišla je 221. Prva i druga generacija Crnogoraca u Toplici se u većem broju zadržala, dok se treća generacija skoro masovno iselila, ali ne u Crnu Goru, nego u velike industrijske centre Srbije, posebno u Beograd. Sela naseljena crnogorskim doseljenicima skoro su sasvim ostala bez mladog stanovništva. Tipičan primer za to su sela u blizini Prokuplja: Rastovnica, Dobrotić, Vidovača, Selište i druga.

IZVOR – Vujadin B. Rudić „Stanovništvo Toplice“, SANU posebna izdanja, knjiga 17, 1977. Strane 64-70